اسماعیل ممتازاسماعیل ممتاز معروف به ممتازالدوله فرزند مکرم‌السلطنه تبریزی از سیاسیون دوره پهلوی و در ادارات مختلفی مشغول خدمت بود. ۱ - تولداسماعیل ممتاز متولد ۱۲۵۳ (ه. ش) در تبریز است. ۲ - تحصیلاتوی تحصیلات خود را در تبریز ادامه داد و به زبان فرانسه و انگلیسی نیز مسلط شد و به استخدام وزارت امورخارجه درآمد. ۳ - مناصب ممتازالدولهچندی در تهران در ادارات مختلف مشغول خدمت بود. بعد مامور استانبول گردید و سال‌ها در سفارت ایران همه‌کاره بود. در ۱۳۲۳ به تهران احضار شد و به ریاست دارالترجمه صدراعظم (عین‌الدوله) منصوب شد. [۱]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۵۴۰، تهران، نشر علم و گفتار، ۱۳۸۰، چاپ اول.
از دیگر مناصب او می‌توان به منشی‌گری و مترجمی حکومت سنندج و نشان شیر و خورشید از درجه سیم در ۱۳۰۹ (ه. ق)، سفارت کبری و مدیری جنرال کونسولگری استامبول و نشان مجیدی از درجه سوم در ۱۳۱۴ (ه. ق)، وکالت و ریاست مجلس، وزارت و بسیاری از مشاغل دیگر اشاره کرد. [۲]
شقاقی، میرزامهدی خان ممتحن‌الدوله و میرزاهاشم خان، رجال وزارت خارجه در عصر ناصری و مظفری، ص۱۳۹_ ۱۴۰.
۴ - تهیه نظامنامه عدالتخانهدر زمان مظفرالدین‌شاه روحانیون و بازاریان بر ضد عین‌الدوله (رییس‌الوزرای وقت) متحد شدند. عده‌ای نیز جهت نشان دادن اعتراض به سفارت انگلستان پناهنده شدند. شاه و عین‌الدوله از میرزانصرالله‌خان مشیرالدوله (وزیرامورخارجه وقت) خواستند کاردار سفارت ایران در لندن با «سرادواردگری» وزیرامورخارجه انگلیس دیدار کند و از او بخواهد که به سفارت انگلیس در تهران دستور دهد پناهندگان را بیرون کنند و نیز عین‌الدوله نظامنامه عدالتخانه را بوسیله «میرزااسماعیل خان ممتازالدوله» تهیه کرد و برای پناهندگان فرستاد. آنان نپذیرفتند و عزل شاهزاده (محمدعلی میرزا) را خواستار شدند. [۳]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال، ص۱۵۴۱، تهران، علم، ۱۳۸۰.
۵ - ممتازالدوله در مجلسدر انتخابات دوره اول مجلس به وکالت رسید و در اواخر دوره بعد از استعفای احتشام‌السلطنه در اواخر محرم۱۳۲۶ در سن سی و دوسالگی به ریاست مجلس انتخاب گردید. [۴]
هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران قاجاریه و مشروطیت، ص۲۰۹، تهران، نقره، ۱۳۶۳، دوم.
طبق گفته مخبرالسلطنه هدایت این پست سه ماه به سه ماه عوض می‌شد. [۵]
هدایت، مهدیقلی (مخبرالسلطنه)، خاطرات و خطرات، ص۱۶۷، تهران، زوار، ۱۳۶۳، چاپ چهارم.
در واقع ذکاءالملک این پیشنهاد را داده بود. [۶]
هدایت، مهدیقلی، طلوع مشروطیت، ص۶۸، امیر اسماعیلی، تهران، جام، ۱۳۶۳، اول.
وقتی محمدعلی‌میرزا مجلس را به توپ بست، ممتازالدوله رییس مجلس بود و برای حفظ جان خود به اتفاق حکیم‌الملک با لباس مبدل به سفارت فرانسه پناه برد. [۷]
عاقلی، باقر، زندگینامه و شرح حال وزرای امورخارجه، ص۲۳۴، تهران، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، ۱۳۷۹، چاپ اول.
چندی در سفارت ماند و سپس با گرفتن تامین جانی به وسیله سفیر فرانسه از تحصن خارج شد. [۸]
طلوعی، محمود، بازیگران عصر پهلوی از فروغی تا فردوست، ج۱، ص۲۷۲، تهران، علم، ۱۳۷۳، چاپ دوم.
بعد از استبداد صغیر و خلع محمدعلی میرزا ممتازالدوله از طرف مردم تبریز به وکالت مجلس دوم انتخاب شد و در ۱۳۲۹ مجدداً ریاست مجلس را عهده‌دار بود که بنا به دعوت محدولی‌خان سپهدار داخل کابینه شد و وزارت مالیه را عهده‌دار گردید. [۹]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ج۳، ص۱۵۴۰.
به قول عبدالله مستوفی در کتاب خاطراتش: «در کابینه اعتدالی ممتازالدوله که جزء وکلا و بریاست مجلس هم رسیده بود، وزیر مالیه شد. شغل خانوادگی این وزیر عضویت وزارت خارجه بود. برادرهایش ممتازالسلطنه وزیرمختار پاریس و ممتازالسلطان و ممتازهمایون و ممتازالوزاره و خودش قبل از وکالت همه اعضای وزارت خارجه بودند...» [۱۰]
مستوفی، عبدالله، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه یا شرح زندگانی من، ص۳۲۹_ ۳۳۰.
پس از تشکیل مجلس دوم نمایندگان دو دسته شدند. گروه اقلیت مخالف دولت که نام دموکرات را بر خود نهادند و گروه اکثریت طرفدار سپهدار اعظم که نام اعتدالی را بر خود نهادند. ممتازالدوله جزء رهبران گروه اعتدالی بود. [۱۱]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۱۰۷، تهران، انتشارات جاویدان، ۱۳۷۴، چاپ دوم.
در ترمیم کابینه سپهدار ممتازالدوله به عنوان وزیر پست و تلگراف انتخاب شد. [۱۲]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۱۲۶
در کابینه اول صمصام‌السلطنه هم‌چنان وزیر مالیه بود. [۱۳]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۵۴۰.
در ترمیم کابینه صمصام‌السلطنه در خرداد ۱۲۹۱ (ه. ش) ممتازاالدوله به عنوان وزیر عدلیه انتخاب شد. [۱۴]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ۱۵۴۰.
در دی‌ماه ۱۲۹۱ (ه. ش) علاءالسلطنه رییس‌الوزرا شد که میرزااسماعیل‌خان در این کابینه به عنوان وزیر عدلیه معرفی شد. [۱۵]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۵۴۰.
در کابینه دوم علاءالسلطنه عهده‌دار وزارت مالیه بود. در ۱۲۹۷ (ه. ش) صمصام‌السلطنه او را به وزارت عدلیه معرفی کرد.۶ - تبعید ممتازالدولهدر دوران نخست‌وزیری وثوق‌الدوله که قرارداد ۱۹۱۹ منعقد گردید، ممتازالدوله یکی از مخالفین قرارداد بود و قلماً و قدماً با رییس دولت مخالفت می‌کرد. [۱۶]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ۱۵۴۰.
وثوق‌الدوله، ممتازالدوله و برخی از رجال مخالف را به کاشان تبعید نمود. [۱۷]
شیخ‌الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمدشاه قاجار، ج۱، ص۲۶۶، تهران، گفتار، ۱۳۷۵، چاپ سوم.
مادام که دولت وثوق‌الدوله باقی بود، ممتاز در تبعید به سر می‌برد. بعد از اینکه مشیرالدوله به جای وثوق به نخست‌وزیری رسید، اقداماتی را در راه موقوف‌الاجرا نمودن قرارداد به عمل آورد. از جمله احضار تبعیدشدگان مانند میرزا اسماعیل‌خان ممتازالدوله و.. [۱۸]
مستوفی، عبدالله، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه یا شرح زندگانی من، ج۳، ص۱۲۶_ ۱۲۷، تهران، زوار، ۱۳۷۱، چاپ سوم.
برای رجال مسئول انگلستان در این تاریخ جای تردید باقی نمانده بود که آن دستی که به قول مرحوم مدرس ناگهان از غیب برون آمد و به سینه نامحرم زد و آن نیرویی که نگذاشت قراردادی چنین مشکوک بر ایران تحمیل شود. یعنی خلاصه روح ناسیونالیزم ایرانی قویتر از آن است که به دست احمدشاه‌ها و وثوق‌الدوله‌ها شکستنی یا از بین رفتنی باشد. تمام این حقایق را مسترنورمن و لردکرزن و دیگر رجال مسئول در انگلستان به خوبی دریافته بودند که در عرصه مبارزات مربوط به قرارداد، اثر وجودی احمدشاه تقریباً صفر است و نقش مهم میدان سیاست را مردانی چون مدرس، کاشانی، مستوفی‌الممالک، ممتازالدوله و دیگران بازی می‌کنند. [۱۹]
شیخ‌الاسلامی، محمدجواد، سیمای احمدشاه قاجار، ج۲، ص۳۰۹، تهران، گفتار، ۱۳۷۵، چاپ سوم.
به این ترتیب بعد از سقوط کابینه قرارداد ممتاز به تهران آمد. خانه ممتاز و دیگر تبعیدیان بازگشتی در تهران مجمع ازدحام مردم و بازاریان و ماجراجویان سیاسی شد و زمزمه مخالفت عمومی با افتتاح مجلس و ضدیت با قرارداد و تجدید انتخابات آغاز شد. [۲۰]
بهار، محمدتقی، تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، ص۵۶.
۷ - ممتازالدوله در کابینه سپهداردر کابینه دوم سپهدار که در ۱۲۹۹ تشکیل شد، سپهدار بیانیه‌ای صادر و برقراری حکومت نظامی را در مرکز اعلام کرد. اکثر افراد ملت آن روزها از اصلاح اوضاع خراب کشور نومید شده بودند. فکر کودتا ابتدا در سرهای اصلاح‌طلب دور می‌زد. امٌا بعد اندیشه کودتا از دایره سربازان و اهل شمشیر خارج شد و تقریباً عمومیت یافته بود. عده‌ای از سیاستمداران خودمانی و مطرودین کاشان مانند ممتازالدوله و دیگران از بدگمانی مردم تهران به انتخابات دور چهارم که وکلای انتخاب شده را وکیل «قرارداد» و مولود آن سیاست و مامور تصویب آن می‌دانستند، استفاده کرده و غوغایی راه انداختند. [۲۱]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله، ج۱، ص۱۴۶، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم.
به این ترتیب در کودتای ۱۲۹۹ ممتازالدوله بار دیگر دستگیر شد و به اتفاق عده زیادی از رجال به محبس سیدضیاء رفت و در تمام مدت حکومت صد روزه سیدضیاء در زندان (قزاقخانه قدیم یا باغ ملی فعلی) [۲۲]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله، ج۱، ص۲۳۸_ ۲۳۹.
بود. بعد از سقوط سید و تبعید او کلیه زندانیان از جمله ممتاز آزاد شدند و جانشین کودتا؛ یعنی قوام‌السلطنه مامور تشکیل کابینه شد. [۲۳]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۵۴۰.
ممتازالدوله در اولین کابینه قوام به عنوان وزیر معارف و اوقاف برگزیده شد. [۲۴]
عاقلی، باقر، نخست وزیران ایران، ص۲۹۸.
در کابینه دیگر قوام که در ۱۴ خرداد ۱۳۳۰ (ه. ق) تشکیل شد، ممتازالدوله وزیر علوم شد. [۲۵]
هدایت، مهدیقلی، گزارش ایران قاجاریه و مشروطیت، ص۳۷۰.
وی مدت کوتاهی عضو کابینه بود و بعد از آن تاریخ دیگر کار مهمی به او ارجاع نشد و غالباً از وجود او در شورای معارف یا ورزش استفاده می‌شد. بعدها در روز معرفی کابینه مستوفی در مجلس در شهریور ۱۳۰۵ دکتر مصدق از اعمال وثوق‌الدوله و به خصوص تبعید ممتاز و بقیه به کاشان انتقاد کرد. [۲۶]
مکی، حسین، تاریخ بیست ساله، ج۴، ص۱۴۸، تهران، علمی، ۱۳۷۴، چاپ سوم.
۸ - وفات اسماعیل ممتازوفات او در ۱۳۱۱ (ه. ش) در ۵۸ سالگی اتفاق افتاد. [۲۷]
عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی‌معاصر ایران، ص۱۵۴۱.
۹ - پانویس
۱۰ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «خاندان ممتاز»، تاریخ بازیابی۱۳۹۵/۰۳/۲۰. |